ЖАРИЯЛАУ ЭТИКАСЫ
ЖАРИЯЛАУ ЭТИКАСЫ
- Негізгі терминдер
Ғылыми журналдың бас редакторы — бұл басылымның редакциялық саясаты мен жалпы мазмұнына жауапты басшы. Ол қандай қолжазбалар жарияланатыны туралы шешімді қабылдайды және бүкіл редакция жұмысының үйлестірілуін қамтамасыз етеді.
Журналдың шығарушы редакторы — бүкіл редакциялық топтың жұмысын үйлестіре отырып, материалдарды жариялауға дайындаудың соңғы кезеңіне жауап береді, журналдың жоғары сапасы мен уақтылы шығарылуын қамтамасыз ету үшін рецензенттермен байланыс орнатады.
Автор — бұл ғылыми зерттеу нәтижелерін жариялауға қатысатын тұлға немесе тұлғалар тобы (авторлар ұжымы).
Рецензент - бұл ғылыми журналдың немесе баспаның редакциясының тапсырмасы бойынша олардың сапасын, жаңалығын және жариялауға қойылатын талаптарға сәйкестігін бағалау мақсатында авторлық материалдарға ғылыми сараптама жүргізетін сарапшы.
Баспагер – ғылыми жарияланымды жарыққа шығаруды жүзеге асыратын заңды немесе жеке тұлға.
Оқырман — жарияланған материалдармен танысқан кез келген адам.
Плагиат — ғылым немесе өнер саласындағы басқа біреудің шығармасын, идеяларын немесе өнертабыстарын иемдену. Плагиат авторлық құқық және патент заңнамасын бұзуы мүмкін және заңдық жауапкершілікке әкеп соғуы мүмкін.
- Жалпы ережелер
2.1 Жариялау этикасы — бұл ғылыми мақалаларды жасау, жариялау және тарату барысында авторлар, рецензенттер, редакторлар, баспагерлер және оқырмандар арасындағы қатынасты реттейтін кәсіби ережелер жүйесі.
2.2 Жариялау этикасы Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық базасына және Халықаралық жариялау этикасы комитетінің (COPE – https://publicationethics.org) халықаралық жариялау этикалық нормаларына сәйкес әзірленген және «Дене тәрбиесінің теориясы және әдістемесі» мен «Туризм, демалыс және қонақжайлылық» журналдарының қызметін реттейді.
2.3 Жариялау этикасы редакторлар, рецензенттер және авторлар үшін этикалық мінез-құлықтың нормаларын, қағидаларын және стандарттарын, мүдделер қақтығысын, этикалық емес мінез-құлықты анықтау шараларын, мақаланы қайтарып алу (тарту), түзету және теріске шығару жөніндегі нұсқаулықтарды белгілейді.
2.4 Жариялау үдерісінің барлық қатысушылары — мақалалардың авторлары, редакторлар, рецензенттер, жауапты техникалық хатшылар, редакциялық коллегия мүшелері жариялау этикасының қағидаларын, нормаларын және стандарттарын міндетті түрде ұстануға тиіс.
2.5 Авторлардың, редакторлардың немесе баспагерлердің өз мақалаларына өз бетінше шолулар беру, келісімшарттық және жалған шолулар, ғылыми зерттеулердің нәтижелерін жариялау үшін агенттік қызметтерін пайдалану, жалған авторлық, зерттеу нәтижелерін бұрмалау және ойдан шығару, сенімсіз жалған ғылыми мәтіндерді жариялау, мақала қолжазбаларын авторлардың рұқсатынсыз басқа басылымдарға беру, авторлық құқық пен редакциялық үдерістердің құпиялылық қағидаттарының бұзылу, дәйексөздерді, плагиатты бұрмалау жағдайындағы әрекеттер этикалық емес мінез-құлық болып саналады.
- Журнал басылымдарының этикалық қағидаттары
3.1 Журнал баспасы(лары) өз қызметінде Қазақстан Республикасының осы қызмет түрін реттейтін нормативтік-құқықтық базасына сүйенеді, атап айтқанда:
1) Ғылым және технологиялық саясат туралы, Қазақстан Республикасының Заңы 2024 жылғы 1 шілдедегі № 103-VIII ҚРЗ;
2) «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі №451-І Заңы;
3) «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» 1996 ж. 10 маусымдағы № 6-I Қазақстан Республикасының Заңы;
4) «Дербес деректер және оларды қорғау туралы» Қазақстан Республикасының 2013 жылғы 21 мамырдағы № 94-V Заңы;
5) «Ғылыми қызметтің нәтижелерін жариялау үшін ұсынылатын басылымдар тізбесіне қосу үшін ғылыми басылымдарға қойылатын талаптарды бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2016 жылғы 12 қаңтардағы №20 бұйрығы;
6) «Ғылыми әдептің үлгілік қағидаларын бекіту туралы», Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрінің 2024 жылғы 20 қарашадағы №529 бұйрығы.
- Редакциялық алқа үшін этикалық қағидалар
4.1 Журналдың редакциялық алқасы өз қызметінде кәсіпқойлық, объективтілік, ғылыми негізділік және бейтараптық қағидаттарын басшылыққа алады. Журналдың авторлары, редакциялық кеңес мүшелері, бас редакторы, бас редактордың орынбасары және шығарушы редакторы ғылыми жарияланымды дайындауға және ғылыми зерттеу нәтижелерін таратуға байланысты тиісті этикалық міндеттерді атқарады. Редакцияның авторлармен өзара іс-қимылы ашықтық, адалдық, сыпайылық, әділдік және объективтілік қағидаттарына негізделеді.
4.2 Редакциялық алқа мүшелері пікір бостандығы қағидаттарын ұстануға, журнал авторлары мен оқырмандарының ғылыми және кәсіби қажеттіліктерін қанағаттандыруға, журнал авторының, рецензентінің және баспагерінің коммерциялық мүдделерінің материалдарды жариялау туралы шешім қабылдауға әсер етуіне жол бермеуге, сондай-ақ ғылыми жарияланымдардың сапасын арттыру, жариялау үдерісінің барлық кезеңдерінде деректердің құпиялылығын қорғау үшін барлық мүмкін шараларды қабылдауға тиіс.
4.3 Мақаланы жариялау туралы шешім қабылдау. Редакцияға ұсынылған мақалалардың қайсысы жариялануға тиіс екендігі туралы шешімді журнал редакциясы жарияланым бағытына, ғылыми мазмұнына, ресімдеу талаптарына, плагиаттың болуына/болмауына сәйкестігін тексеру нәтижелері негізінде және ғылыми рецензиялау нәтижелері бойынша қабылдайды. Мақала қолжазбасын жариялау туралы шешім қабылдағанда редакциялық алқа журналдың редакциялық саясатын және жариялау этикасын басшылыққа алады, плагиат белгілері бар мақалалардың жариялануына жол бермейді, ғылыми этика қағидалары мен стандарттарын, авторлық құқықтарды бұзатын материалдарды жарияламайды.
4.4 Редакциялық алқа мүшелері келесідей мақалаларды жариялау үшін жауапкершілікті өз мойнына алады: этикалық нормаларды бұзу, плагиат, өзін-өзі плагиаттау, авторлардың артық өзін-өзі дәйектеуі, «Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі» және «Туризм, демалыс және қонақжайлылық» журналдарының артық дәйектелуі, жасанды түрде құрылған мәтіннің болуы, мүдделер қақтығысы.
4.5 Егер мақала жазу кезінде жариялау және/немесе ғылыми этика қағидалары бұзылған жағдайда, журналдың бас редакторы редакциялық алқаның шешімі негізінде жарияланымды қайтарып алуды (ретракция) жүргізуі тиіс. Мақалалар автордың (авторлардың) немесе журнал редакциясының бастамасымен қайтарылуы мүмкін.
4.6 Редакция жарияланған мақалаларды жариялау және/немесе ғылыми этика қағидалары бұзылған жағдайда СОРЕ ұсыныстарына сүйене отырып қайтарып алу (ретракция) рәсімін жүргізеді:
1) алынған деректер сенімсіз немесе заңсыз әрекеттер нәтижесінде алынғаны, мысалы, деректерді жалған көрсету, айқын дәлелденген жағдайда;
2) Мақаланы «Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі» / «Туризм, демалыс және қонақжайлылық» журналында жарияланғанға дейін басқа басылымда жариялау фактісін анықталғанда;
3) мақалада плагиат анықталған кезде, оның ішінде суреттер, графиктер, кестелер және т.б. алынған кезде;
4) мақалада басқа ғалымдарға және олардың зерттеулеріне теріс әсер етуі мүмкін айқын қателер бар болса, мысалы, нәтижелерді статистикалық өңдеу кезіндегі немесе тәжірибе жүргізудегі қателер;
5) мақала немесе оның жеке бөліктері бойынша үшінші тұлғалардың авторлық құқыққа қатысты шағымдары туындаған жағдайда;
6) мақала жариялау және / немесе ғылыми этика қағидаттарына, стандарттары мен нормаларына қайшы келетін ақпараттың болуы.
Автору для корреспонденции статьи направляется копия акта. Бұл фактілер анықталған жағдайда, журналдың редакциялық алқасы тексеру жүргізеді, тексеріс нәтижесі бойынша мақала қайтарып алынуы (ретрагциялануы) мүмкін. Осы мақсатта мақала туралы ретракция актысы жасалады, ол бас редактордың қолы мен мөрімен расталады. Корреспонденция авторына мақала бойынша актінің көшірмесі жіберіледі.
4.7 Мақаланы қайтарып алу авторлардың жариялау үшін ұсынған нәтижелерінің сенімділігін сұраққа қоюға мүмкіндік беретін айқын қателер, деректер немесе бейнелердегі дәлсіздіктер немесе кез келген ақпаратты бұрмалау (мысалы, алаяқтық, жеке деректерді ұрлау немесе жалған авторлық) дәлелдері болған жағдайда ақталуы мүмкін.
4.8 Барлық авторлардың теңдігі. Редакция алқасының мүшелері журналда авторлар ұсынған материалдарды жариялау туралы шешім қабылдауға жауапты. Редакция алқасының мүшелері қолжазбаларды нәсіліне, жынысына, діни сенімдеріне, этникалық тегіне, азаматтығына, авторлардың саяси көзқарастарына немесе коммерциялық ойларына қарамастан ғылыми мазмұны бойынша бағалауы керек.
4.9 Құпиялылық қағидасы. Қолжазбаны қарастыру кезеңінде (оны жарияламас бұрын) редакторлар мен редакциялық алқа мүшелері бұл туралы тек авторларға, тағайындалған рецензенттерге және баспагерге хабарлауға тиіс. Қарастыруға алынған кез келген қолжазба құпия материал ретінде қарастырылуы тиіс. Қолжазбалар ғылыми редактордың рұқсатынсыз үшінші тұлғаларға көрсетілмеуі және талқыланбауы қажет.
- Авторлардың жариялау этикасының қағидалары
5.1 Жарияланатын зерттеу нәтижелері заңнаманы және авторлық құқықты бұзбай этикалық нормаларға сәйкес алынуы тиіс.
5.2 Бір реттік жариялау. Авторлар редакцияға ұсынылған мақала қолжазбасының басқа басылымдарға қарастырылмағанын кепілдендіреді. Қолжазбаны бір уақытта бірнеше журналға/басылымға ұсынуға болмайды және жариялау этикасының қағидаларына, стандарттарына және нормаларына айтарлықтай қайшы келеді.
5.3 Қолжазбаның авторлығы. Қолжазбаны дайындауға ең көп интеллектуалды үлес қосқан адам (екі немесе одан да көп бірлескен авторлармен) авторлар тізімінде бірінші болып көрсетіледі. Әр мақала үшін хат-хабар үшін автор тағайындалуы керек, ол мақаланың соңғы нұсқасын дайындауға, редакциялық алқамен байланыс орнатуға жауапты, зерттеуге жеткілікті үлес қосқан барлық қатысушылардың (авторлар саны біреуден көп болса) авторлар тізіміне қосылуын қамтамасыз етуі керек. Қолжазбада / мақалада көрсетілген барлық авторлар жұмыстың мазмұнына жауап береді.
5.4 Түпнұсқалық қағидасы. Авторлар қолжазбада көрсетілген зерттеу нәтижелері өзіндік және түпнұсқадағы жұмыс екенін, сондай-ақ плагиат немесе дұрыс емес алынған материалдардың болмауын, плагиатты анықтау жүйесі арқылы тексеру кезінде анықталуы мүмкін екенін кепілдендіреді.
5.5 Авторлар деректерді талдау және өңдеу үшін сенімді және тексерілген әдістерді, сондай-ақ нәтижелерді көрсету әдістері мен зерттеу әдістемесін сипаттау кезінде жабдықтар мен материалдардың шығу тегін, деректерді статистикалық өңдеу әдістерін және қайта жасалуы мүмкіндікті қамтамасыз ететін басқа тәсілдерді көрсетуі тиіс.
5.6 Дереккөздерді растау қағидасы. Авторлар зерттеу жүргізу барысында пайдаланған ғылыми және басқа да дереккөздерді дұрыс көрсетуге міндетті. Егер қолжазбада басқа автордың еңбектерінің бөліктері немесе олардың тұжырымдары пайдаланылған болса, бастапқы дереккөздің авторларын көрсететін библиографиялық сілтемелер берілуі тиіс. Сенімсіз (ғылыми емес) дереккөздерден алынған ақпарат қолжазбаны дайындау кезінде пайдаланылмауы керек.
5.7 Жариялау кезіндегі қателерді түзету. Егер жариялау үдерісінің кез келген кезеңінде жұмыста қателер немесе дәлсіздіктер анықталса, авторлар ғылыми редакторға дереу хабарлауға және журналдың веб-сайтында жариялау үшін қатені жоюға немесе түзетуге көмектесуге міндетті. Егер түзетілмейтін елеулі қателер анықталса, авторлар қолжазбаны/мақаланы қайтарып алуы керек.
5.8 Жариялау этикасын сақтау қағидасы. Авторлар зерттеулерге қатысты сын немесе ескерту білдіру кезінде, сондай-ақ рецензиялау мен жариялау мәселелері бойынша редакциямен өзара іс-қимыл жасауда этикалық нормаларды сақтауға міндетті. Авторлардың этикалық қағидаларды сақтамауы жариялау этикасын өрескел бұзу ретінде қарастырылады және қолжазбаны рецензиялау және/немесе жариялаудан алып тастауға негіз бола алады.
- Рецензенттің жариялау этикасының қағидалары
6.1 Қолжазбаны рецензиялау құпия жағдайда жүргізілуі тиіс. Рецензенттерге жіберілген қолжазбалар авторлардың зияткерлік меншігі болып табылатыны және жариялауға жатпайтын мәліметтер екені ескертіледі. Авторлар қолжазбаны рецензияға ұсыну арқылы өздерінің ғылыми еңбектерінің және шығармашылық күш-жігерінің нәтижелерін рецензенттерге сеніп тапсырады, бұл олардың беделі мен кәсіби мансабына әсер етуі мүмкін.
6.2 Рецензиялаудың объективтілік қағидасы. Рецензенттер қолжазбаға сараптамалық бағаны объективті түрде беруге міндетті. Авторларға қатысты жеке сын айтуға жол берілмейді. Рецензент өз ескертулерін дәлелмен негіздеп, қолжазбаны қабылдау немесе кері қайтару туралы шешімін уәждеуі тиіс. Рецензенттерден қолжазбаға бейтарап және сындарлы пікір білдіру күтіледі. Рецензиялар объективті және құрылымды болуы, авторларға түсінікті және пайдалы кері байланыс ұсынуы қажет.
6.3 Уақтылы шолу қағидаты. Рецензент редакторлар белгілеген мерзімде, бірақ қолжазба шолуға түскен күннен бастап бір айдан кешіктірмей шолу жасауға міндетті. Егер мақаланы шолу және көрсетілген мерзімде шолуды дайындау мүмкін болмаса, рецензент ғылыми редакторға дереу хабарлауы тиіс.
6.4 Ұсынылған қолжазбаны шолу кезінде өзінің академиялық біліктілігі жеткіліксіз немесе шешім қабылдау үшін жеткіліксіз деп санайтын рецензент ғылыми редакторға дереу хабарлауы және қолжазбаны шолудан бас тартуы тиіс.
6.5 Дереккөздерді растау қағидасы. Рецензент қолжазбада келтірілмеген, бірақ зерттеу нәтижелеріне ықпал етуі мүмкін ғылыми еңбектерді көрсетуі тиіс. Сондай-ақ рецензент ғылыми редактордың назарын қарастырылып жатқан қолжазбада бұрын жарияланған еңбектің арасындағы айтарлықтай ұқсастықтар мен сәйкестіктерге назар аударуға міндетті.
6.6 Егер рецензент қолжазбада плагиат, дұрыс көрсетілмеген дәйексөздер, жалған немесе қолдан жасалған материалдар мен зерттеу нәтижелері бар деп есептеуге жеткілікті негіздері болса, ол мұндай қолжазбаның жариялануына жол бермеуі және жариялау мен ғылыми этиканың қағидалары, стандарттары мен нормаларының бұзылғаны туралы журналдың ғылыми редакторына хабарлауы тиіс.
6.7. Рецензент тарапынан құпиялылық қағидасы. Рецензиялауға берілген қолжазба құпия материал ретінде қарастырылуы тиіс. Рецензент оны үшінші тұлғаларға көрсетуге және/немесе олармен талқылауға құқылы емес.
6.8 Егер редакцияға байланысты емес себептермен рецензентке қолжазбаның авторлары туралы мәліметтер белгілі болса, рецензент авторлармен материалдың рецензиялануын талқыламауы тиіс және мұндай байланыс рецензенттің авторлармен қосалқы автор болуына әкелмеуі қажет.
- Мүдделер қақтығысы
7.1. Жариялау этикасы жөніндегі комитеттің (COPE) анықтамасы бойынша, мүдделер қақтығысы — бұл авторлар, рецензенттер немесе редакциялық коллегия мүшелері жарияланатын материалға қатысты өз пікіріне әсер етуі мүмкін жасырын мүдделерге ие болатын жағдайлар. Мүдделер қақтығысы қаржылық, жеке немесе кәсіби жағдайлар рецензент пен редакциялық алқа мүшелерінің ғылыми пайымына әсер етуі мүмкін болған кезде және соның нәтижесінде қолжазбаны жариялау туралы шешімге ықпал еткен жағдайда туындайды.
7.2 Журналдың бас редакторы қолжазбаны жариялау үдерісіне қатысатын барлық тараптардан мүдделер қақтығысы туралы ашық мәлімет беруді талап етуі тиіс.
7.3 Бас редактор, редакциялық алқа мүшелері және рецензенттер редакциялық алқа шешіміне әсер етуі мүмкін әлеуетті мүдделер қақтығысы туралы хабарлауға міндетті. Егер редакциялық алқа мүшелері қолжазба авторларының зерттеу нәтижелеріне қатысты бәсекелестік қатынастарда болса немесе өзге де мүдделер қақтығысы орын алса, олар мұндай қолжазбаны қараудан бас тартуы тиіс.
7.4 Қолжазбаны журналға қарауға ұсынған кезде авторлар оның мазмұнында зерттеуді қаржыландырудың барлық көздері көрсетілгенін мәлімдейді; сондай-ақ қарауға ұсынылған қолжазбаға қатысты мүдделер қақтығысын тудыруы мүмкін коммерциялық, қаржылық, жеке немесе кәсіби факторлардың бар-жоғын көрсетуі тиіс.
7.5 Рецензент қолжазбаға байланысты кез келген автормен бәсекелестіктен, ынтымақтастықтан немесе басқа қарым-қатынастардан туындайтын мүдделер қақтығысын тудыруы мүмкін қолжазбаларды қарастырмауы керек.
7.6 Егер қолжазба мазмұнына байланысты мүдделер қақтығысы анықталса, шығарушы редактор бұл туралы бас редакторға хабарлауы тиіс. Бас редактор, өз кезегінде, аталған қолжазбаның тексерілуі мен рецензиялануын басқа редакторға немесе рецензентке тапсырады.
